De organisatie van de universiteit van de derde leeftijd (KU LEUVEN) liet
Luc Rombouts het academiejaar 2015-2016 aftrappen met de openingsles Music in
the cloud. Geen Google toestanden, Spotify en andere 8tracks, maar echte muziek
in de lucht: Beiaardmuziek. Een voltreffer, gevolgd door een privé (publiek)
extra concert na de les.
 |
| Universiteitsbibliotheek Leuven |
Om te weten
wat een beiaard doet, is het aangewezen te weten wat een klok is. Een klok is een
metalen, meestal een bronzen bel welke men meestal in een toren hangt. De klok
dient om de omwonende bevolking ergens op te attenderen of waarschuwen, bijvoorbeeld een evenement of
onraad.
Klokken werden
gebruikt zowel voor kerkelijke als burgerlijke overheden. Kerkelijke instanties
riepen de mensen op tot gebed, de misviering of andere rituelen die in de kerk
doorgingen (bruiloften, overlijden, vespers, metten en toestanden). Burgerlijke overheden gebruikten de klok om een
nakende inval te attenderen,, brand, de avondklok voor de nachtwacht,
feestelijke aangelegenheden, e.d. De klok werd ook gebruikt om de tijd aan te
geven Dan gebruikte men meestal een voorslag om de aandacht te vestigen dat het
uur zou worden geslagen en iedereen dus tijdig kon beginnen tellen, kwestie van
het juiste uur te weten. Via galmgaten werd het geluid van de klok gedragen
over de lokale plaats.
Afhankelijk
van de bevestigingsmethode van de klok, werd deze door de bedienaars van de
klok, geluid ! De klok hangt los en door touwen werd de klok in beweging
gebracht zodat de klepel tegen de bewegende klok sloeg.
Andere klokken werden geklept, de klok hing
dan vast en de klepel werd in beweging gebracht en tegen de klok aangeslagen.
Elke klok heeft
zijn timbre en dus konden er verschillende signalen worden gestuurd, naarmate
de behoefte zich opdrong (snel bijvoorbeeld voor gevaar, traag om de tijd aan
te geven), hoog of laag, en in verschillende ritmes.
Verschillende
klokken werden ook opgehangen om als beiaard of carillon als een
muziekinstrument dient te doen. Beiaardklokken hangen stil en worden alleen door het bewegen
van de klepel of door de hamer van het automatisch speelwerk tot klinken
gebracht. Een beiaard wordt niet geluid, maar bespeeld (via een stokkenklavier en
klepels in de klok) of speelt automatisch (via hamers aan de buitenzijde van de
klok).
Klokken waren
altijd kostbare symbolen en veel klokken zijn eeuwenoud. Nog steeds worden ze gegoten
door klokkengieters (een ambacht met veel aanzien).
De beiaard is een product van de stadscultuur in de Lage Landen. Algemeen
wordt als startpunt van de beiaardcultuur het jaar 1510 genomen. In dat jaar
voorzag uurwerkmaker Jan van Spiere de 9 uurwerkklokjes in het stadshuistorentje
van Oudenaarde van een “clavier (...) om te beyaerdene” Het woord beiaard zou
een eerste maal vermeld zijn in het middeleeuws verhaal “Van den vos Reinaerde”
verschenen rond 1260.
Daaruit blijkt dat de versie die wij allen wel in de school hebben gelezen
een eerder “gekuiste” versie was dan het oorspronkelijke handschrift. Ter verduidelijking vers 1260 tot en met
1268. De dus ongekuiste versie lees je best op http://www.reynaertgenootschap.be/node/81
Alse Tybeert dat ghesach,
Doe dedi
een deel als die boude,
Dat dien
pape verghinc te scanden.
Beede met
claeuwen ende met tanden
Dedi hem
pant, alsoet wel scheen,
Ende spranc dien pape tusschen die been
In die
burse al sonder naet,
Daermen dien beyaert mede slaet.
Met de beiaard kon er dus op klokken worden gemusiceerd als op een orgel
of een klavichord. De meest geciteerde verklaringen waarom het
klokkeninstrument in de zuidelijke Nederlanden ontstond, was de onderlinge
competitie tussen de welvarende Vlaamse en Brabantse steden, het gunstige
muzikale klimaat waarin ook de Zuid-Nederlandse polyfonie gedijde en de
technologische voorsprong van het gebied.
De beiaard evolueerde snel en aan het einde van de 16e eeuw waren er toreninstrumenten
in het hele gebied van de Nederlanden. Naarmate het aantal klokken van de
beiaard toenam en de beiaardmuziek complexer werd, stoorde het steeds meer dat
beiaardklokken onzuiver klonken. De oudste beiaardgieters beheersten niet de
techniek om hun klokken ook te stemmen, iets wat wel vereist is voor een
instrument.
Die innovatie ontstond pas toen de Utrechtse stadsbeiaardier Jacob van
Eyck rond 1644 in contact kwam met François en Pieter Hemony, twee klokgietende
broers uit de Franse landstreek Bassigny. Met behulp van de blinde beiaardier
met het uitstekende gehoor ontwikkelden de Hemony’s de stemtechniek van klokken.
De opgaande lijn van de beiaardkunst werd abrupt doorbroken tijdens de
Franse overheersing. Haast alle kerk- en abdijbeiaarden in de zuidelijke
Nederlanden en Noord-Frankrijk werden opgeëist en hun brons werd gebruikt om
munten en geschut te gieten. Toen na het concordaat van 1801 klokken en
beiaarden weer getolereerd werden, kon de beiaard het elan van voorheen niet
voortzetten. In de burgerlijke muziekcultuur van de 19e eeuw had hij immers
zijn maatschappelijke vanzelfsprekendheid verloren. In Nederland kwam het
instrument sterk in verval, maar in België werd de beiaard gerecupereerd door
de romantiek, niet als een actueel muziekinstrument, maar als een van de
symbolen die het nationaal gevoel in de pas gevormde staat konden versterken. In
1892 gaf Jef Denyn op de Mechelse Sint-Romboutstoren als eerste in de
geschiedenis avondconcerten en emancipeerde de beiaard van een sociaal
begeleidingsinstrument tot een muziekinstrument dat werd beluisterd om
zichzelf. De Mechelse maandagavondconcerten werden een internationaal massafenomeen
en luidden een duurzame heropleving van de beiaardcultuur in. Dat resulteerde
onder meer in de oprichting van de Mechelse beiaardschool in 1922.
In de Eerste Wereldoorlog werden 13 Belgische beiaarden door
oorlogsgeweld verwoest. Opnieuw kregen de Belgische beiaarden een
symboolwaarde, want Engelse, Franse en Amerikaanse auteurs schreven artikelen,
poëzie en verhalend proza over die toonbeelden van het dappere en
cultuurminnende Belgische volk die door een barbaarse onderdrukker werden
verwoest. De imago-opbouw rond de Belgische beiaarden tijdens de oorlog inspireerde
vermogende Amerikanen tot de aankoop van Engelse beiaarden als gedenkteken voor
gesneuvelde soldaten, familieleden of henzelf en in enkele decennia ontstonden tientallen
instrumenten in Amerikaanse kerktorens en universitaire campaniles. Slechts
zelden werd in de Nieuwe Wereld een stadsbeiaard geplaatst.
In de Tweede Wereldoorlog leidden de metaalbehoeften van de nazi’s tot
een grootscheepse klokopeising, die naar schatting 150.000 klokken uit
Duitsland en de bezette gebieden deed terechtkomen in de smeltovens van twee
verwerkingsfabrieken in Hamburg. Na de oorlog bracht de enorme vraag naar
nieuwe klokken de Nederlandse klokgietkunst tot een nieuwe bloei. In Noord-Amerika
ontstond een dynamische en zelfbewuste beiaardbeweging en de rustige
luisteromgeving rond de zware Amerikaanse beiaarden inspireerden beiaardiers en
componisten tot het schrijven van een nieuw soort beiaardmuziek met lyrische kwaliteiten
die maximaal gebruikmaakte van de schoonheid van de lang uitklinkende
klokkenklank. Vandaag zijn er wereldwijd 633 beiaarden, meer dan ooit tevoren.
Toch is de beiaard niet uitgegroeid tot een wereldinstrument, want 70% van de
instrumenten is geconcentreerd in het historische kerngebied van de Lage Landen
en Noord-Amerika en de meeste van de dertig zogenaamde beiaardlanden tellen
slechts een tot vier instrumenten.
De beiaard heeft
vandaag een dubbele functie. Allereerst: de
beiaard is levend erfgoed, hij is een historisch gegeven dat zichzelf
voortdurend kan hernieuwen door zijn repertoire aan te passen aan de
samenleving van vandaag. Dat die samenleving multicultureel is, is trouwens een
extra uitdaging voor de beiaardiers van vandaag. Beiaardmuziek verhoogt het tijdsbesef bij de omwonenden. Het
wekelijkse ritueel van de beiaardbespelingen en de onwrikbare regelmaat van het
automatisch speelwerk doorbreken het hier en nu denken en verbinden ons met
vroegere en toekomstige generaties. Ten slotte is de beiaard in de
gesegmenteerde samenleving van vandaag een van de laatst overgebleven massamedia in de zuivere betekenis van het
woord. Hij speelt koppig voor iedereen, zonder onderscheid in rang of stand en
creëert daardoor een collectieve beleving bij zijn publiek. Hij kan dus een
ondersteunende rol spelen in de versterking van de maatschappelijke cohesie en
een harmonische stadscultuur. Natuurlijk is die rol alleen maar mogelijk als
beiaardiers bereid zijn na te denken over hun repertoire en als beleidsmakers
bereid zijn om nieuwe instrumenten in te planten in woongemeenschappen die zich
vaak buiten de historische stadscentra bevinden. Op die manier kan de beiaard
na 500 jaar opnieuw een instrument voor de toekomst worden. De recente
erkenning van de Belgische beiaardcultuur door UNESCO is in dat verband een
belangrijke stap. Beiaarden in Leuven,
in de Sint Pieterskerk, in de Geertrui abdij en in de bibliotheek van de KU
Leuven
En
Leuven? Actueel zijn er actueel 4 en een
5e op komst. De grootste bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek
met 63 klokken. De collegiale Sint Pieterskerk en de Sint Geertruikerk hebben
er 49, en de beiaard van het groot begijnhof heeft er 45. Tegen 2019 verwacht men dat ook de kerk van
de abdij van het Park opnieuw over een beiaard zou beschikken. Dat werd in alle geval door Luc Rombouts, titularis
van de beiaard van Tienen en de universiteitsbeiaarden van de bibliotheek en
het groot begijnhof aangekondigd en ik zag de burgervader van Leuven,
goedkeurend knikken. Dus dat komt wel in
orde.
 |
| Luc in zijn toren |
Met dank aan
Luc Rombouts wiens uiteenzetting in deze tekst deels werd gebruikt om deze blog
te plegen. De beiaard
van de universiteitsbibliotheek wordt manueel bespeeld elke dinsdag en
donderdag avond tussen 19 uur en 19:45 uur. Beluisteren kan, zoek je een goed
terrasje op het Monseigneur Ladeuzeplein. De beiaard
van het groot begijnhof wordt automatisch bespeeld elke dag van het jaar op het
uur en het halfuur.
Leo
Reacties
Een reactie posten